سکوت ترکمنچای

محسن یگانه‪-‬ در تاریخ دوم اسفندماه ۱۲۰۶ خورشیدی، پیمان‌نامه‌ ترکمنچای در نتیجه جنگ‌های دوره دوم ایران و روس در عهد پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار به امضا طرفین جنگ رسید. پیمان ترکمنچای در بخش‌های سیاسی، تجاری و اقتصادی تنظیم شد که در آن، شرایط سنگینی را به حکومت و مردم ایران تحمیل می‌کرد. از جدایی بهترین و آبادترین بخش‌های شمال غربی ایران و تعیین رود ارس به عنوان خط مرزی دو کشور تا لغو کشتیرانی ایران در خزر و دادن حق قضاوت کنسولی به روس‌ها و شرایط بازرگانی که تماما به نفع روس‌ها بود، باعث شد تا از این پیمان به عنوان ننگین‌ترین عهدنامه تاریخ ایران نام برده شود. ترکمنچای نتیجه جنگ‌های نابرابر ایران و روس بود. در طول دوره حکومت پهلوی به دلیل دشمنی که با قاجارها داشتند تا توانستند ترکمنچای را بهانه‌ای برای ضعیف دانستن قاجار قرار دادند و بر طبل بی‌لیاقتی فتحعلی‌شاه کوبیدند. متاسفانه هیچ‌گاه به چرایی پیدایش مسئله ترکمنچای پرداخته نشد و چرا اساسا می‌بایست چنین قراردادی امضا می‌شد؟ مسئله پیمان ترکمنچای چه در کتاب‌های تاریخ قبل از انقلاب و چه در بعد از انقلاب از آخر خوانده شد و همه چنان در غم تحقیر و تجزیه خاک ایران فرو رفتند که فلسفه تاریخ در آن به کلی فراموش شد.
۱۵ فصل ترکمنچای تماما به زیان ایران بود، اما ترکمنچای یک فصل نانوشته به نفع ایران داشت؛ و آن حفظ ایران بود. در طول تاریخ فلسفه پیدایش پیمان ترکمنچای و این فصل نانوشته در هیاهوی تبلیغاتی مخالفین قاجار محو شد. در ترکمنچای درایت میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی و عباس میرزا و البته کمک‌های انگلیس که نمی‌خواستند ایران تماما به تصرف روس‌ها درآید، باعث شد تا علاوه بر تخلیه شهرهای تبریز، اردبیل و ... قوای روس تا پشت رود ارس عقب‎نشینی کند و کهن‌ترین حکومت جهان برقرار بماند.
در آستانه جنگی که به پیمان ترکمنچای ختم شد، نیکلای اول امپراتور روس برای حل نهایی مسائل ایران و روسیه و جلوگیری از جنگ محتمل «پرنس منشیکوف» را به تهران فرستاد. علی‌رغم استقبال گرم فتحعلی‌شاه و دربارش درخواست منشیکوف مبنی بر فرستادن سفیری از ایران به روس برای حل مناقشات مرزی از سوی فتحعلی‌شاه که تحت فشار گروه‌هایی در داخل بود، برای ایجاد صلح و گفت‌وگو رد شد. به دلیل اصرار این افراد برای جنگ و حرام دانستن مذاکرات و فضای هیجانی جامعه، تلاش‌های منشیکوف، قائم مقام فراهانی، عباس میرزا و سایر مخالفین جنگ بی‌نتیجه ماند. بدین ترتیب در تاریخ ۲۸ آبان ۱۲۰۴ خورشیدی دوره دوم جنگ‌های ایران و روس با پیش‌دستی ایران شعله‌ور شد. پیش‌دستی ایران در جنگ به معنای از دست دادن کمک‌های مالی و نظامی انگلیس بود؛ که بر اساس پیمان تهران در سال۱۱۹۳ خورشیدی (۱۸۱۴ میلادی) به امضا رسیده بود و در آن قید شده بود«هرگاه دولت علیه ایران در نزاع و جنگ سبقت با طایفه‌ای از طوایف فرنگستان نمایند، امداد مذکور از جانب دولت انگلیس به‌هیچوجه داده نخواهد شد.»
چند ماه قبل از آغاز دوره دوم جنگ‌های ایران و روس، معاهده سری بین دو دولت انگلیس و روس بر سر قضایای شرق مخصوصاً راجع به تجزیه ایران و عثمانی در اوایل سال ۱۲۰۴ خورشیدی (۱۸۲۶ میلادی) به امضا رسیده‌بود. علاوه بر آن به دلیل ابهامات قرارداد گلستان و عدم تعیین قطعی خطوط مرزی ایران و روس بروز جنگی دیگر محتمل بود، بنابراین انگلیس‌ها پس از امضای معاهده سری با روس‌ها در سال ۱۲۰۴ خورشیدی و پیش‌بینی بروز جنگ آینده ایران و روس برای فرار از تعهدات قرارداد تهران و عدم کمک مالی و نظامی به دولت ایران در جنگ پیش‌رو از طریق عوامل خود‌فروخته داخلی و برخی از متنفذین بی‌خبر از اوضاع جهان، شرایط آغاز جنگ با پیش‌دستی ایران را فراهم کردند.
نتیجه جنگ را هر انسان عاقل و آینده‌نگری می‌توانست پیش‌بینی کند، قشون ایران تاب مقاومت در برابر قوای تا دندان مسلح روس را نداشت و شهرهای ایران یکی پس از دیگری سقوط کردند. با سقوط تبریز و شهرهای دیگری چون مرند، خلخال، مشکین‌شهر، میانه، اردبیل و رسیدن قوای روس به دروازه قزوین، جان مک‌دونالد سفیر انگلستان که سقوط تهران را حتمی می‌دید، رضایت فتحعلی‌شاه را برای صلح و گفت‌وگو جلب کرد و همزمان با مذاکرات پنهانی دولت انگلیس با دربار امپراتوری تزار، علی‌رغم تمایلات ژنرال پاسکوویچ فرمانده قشون روس که خود را در آستانه تصرف تهران می‌دید، پیشنهاد صلح عباس‌میرزا از طرف روس‌ها پذیرفته شد.
هر چند انگلیس‌ها به دلیل حفظ منافع استعماری خود در هند از پیشروی روس‌ها به داخل خاک ایران جلوگیری کردند، اما کمک‌های لندن در انعقاد ترکمنچای بزرگترین کمکی بود که در آن دوره می‌شد به ایران کرد. در واقع ترکمنچای نتیجه جنگی بود که گروه دلواپسان آن عصر به مردم ایران تحمیل کردند.
بررسی‌های تاریخی پیمان ترکمنچای نشان می‌دهد که ترکیب جهل و ناآگاهی از سیاست‌های جهانی با تعصب و لجاجت‌های شخصی چگونه می‌تواند پیامد‌های مخربی برای حیات یک ملت و تمامیت ارضی آن به دنبال داشته باشد. کسانی که ترکمنچای را ننگین می‌دانند متوجه اوضاع وخیم زمان انعقاد پیمان نیستند. تصرف تهران و رسیدن به آب‌های خلیج فارس که آرزوی دیرینه روس‌ها بود، برای روس‌ها امری امکان‌پذیر بود. ترکمنچای هرچند باعث تجزیه بخش مهمی از خاک ایران شد، اما می‌توانست اوضاع برای ایران وخیم‌تر باشد؛ روس‌ها بر خلاف ایران توان ادامه جنگ در داخل ایران را داشتند، یا می‌توانستند تبریز را در ازای دریافت غرامت تخلیه نکنند و به‌طور خلاصه در ترکمنچای استقلال نیم‌بند ایران در آن شرایط حفظ شد. پس از دو قرن، کماکان مفاد پیمان ترکمنچای مورد بحث و جدل قرار می‌گیرد و از آن به عنوان ننگ تاریخ ایران نام برده‌ می‌شود و عاملان بروز جنگ از مکافات عمل غافل مانده‌اند.
هر چند نیت علما و مجتهدین خیر و هدفشان گرفتن انتقام و بازپس‌گیری نواحی جدا شده طی صلح‌نامه گلستان بود، اما ترکمنچای نشان داد که داشتن نیت خیر برای دستیابی به پیروزی کافی نیست و باید اوضاع و احوال اقتصادی و شرایط کشور و جامعه را در نظر گرفت، همچنین از اوضاع سیاسی جهان آگاهی داشت. وقایع تلخ تاریخی منجر به پیمان ترکمنچای حکایت از شکست احساس شرقی در برابر تدبیر غربی دارد.
ترکمنچای نتیجه ناآگاهی از اوضاع سیاسی و اجتماعی کشور و جهان بود. صدای منتقدین به جنگ در میان رجز وانی‌های دلواپسان گم شد، حتی«مخالفین جنگ» را کافر و مخالف منافع ملی خواندند و آنان را طرد و تبعید کردند، تا جنگ آغاز شود و فصلی تازه از تاریخ ایران شکل گیرد. در تاریخ معاصر کشور بارها این دو طبقه جامعه رودرروی هم قرار داشتند، هیچ‌گاه به عقاید یکدیگر احترام نگذشتند، در حالی که تلفیق این دو گروه می‌توانست نجات‌بخش کشور در برهه‌های حساس باشد. یک گروه شناخت کافی از کف جامعه داشت و در بین عوام محبوبیت و نفوذ داشت و گروه دیگر آگاهی نسبی به اوضاع و احوال جهان داشت. اما به همان اندازه که در دیپلماسی خارجی ضعیف بوده‌ایم به همان اندازه و حتی بیشتر در دیپلماسی داخلی ضعیف عمل کرده‌ایم.
زمانی سکوت ترکمنچای شکسته خواهد شد و تعصب و لجاجت در تصمیم‌گیری‌ها جایش را به عقل و خرد جمعی خواهد سپرد. پایان سکوت ترکمنچای برای همگان درسی خواهد بود تا اگر گوش به حرف دلسوزان و آگاهان ندارند، لااقل با درک صحیح از اوضاع جهان و با عبور از عقاید شخصی تصمیماتی در راستای منافع ملی بگیرند. ورزش3...