تاوان خدمت وفرمانبرداری

آریوبرزن تلکاچالی- سعدی که روانش شاد باد، در گلستان در باب در سیرت پادشاهان حکایت شماره25 آورده است:«یکی از ملوک عرب متعلقان دیوان را فرمود که مرسوم فلان را چندانکه هست مضاعف کنید که ملازم درگاهست و مترصد فرمان و سایر   خدمت  کاران به لهو و لعب مشغولند و در ادای خدمت متهاون.(سستی‌کننده) صاحبدلی بشنید و گفت: علو درجات بندگان به درگاه حق جل و علا همین مثال دارد.
دو بامداد گر آید کسی به خدمت شاه/ سیم هر آینه در وی کند به لطف نگاه
امید هست پرستندگان مخلص را/ که ناامید نگردند از آستان اله
مهتری در قبول فرمانست/ ترک فرمان دلیل حرمانست
هر که سیمای راستان دارد / سر خدمت بر آستان دارد
خوانش
این حکایت را می‌توان به چند وجه تاویل کرد. هم تاکید بر راستگویی و صداقت و نپرداختن به بطالت و از سوی دیگر حق‌شناسی و هم به چاپلوسی و شاید ریاکاری و مدام پیش ارباب بودن تا خاطر او را فراهم کردن. داستان خیلی کوتاه است. پادشاهی به مسئول امور مالی خودش می‌گوید که حقوق فلان کس را زیاد کنید. دلیلش این است که شاه می‌گوید فلانی گوش به فرمان است و هر چیزی از او خواستیم الساعه آماده است، اما دیگران فقط مشغول لهو و لعب هستند و کارها را سرسری می‌گیرند و سستی می‌کنند. بخش جالب ماجرا این است که صاحبدلی با دیدن این رفتار به حرف می‌آید یا به قول معروف همین فعل و گفتار شاه را به صورتی دیگر تاویل می‌کند و آن را به خدمتگزاری و بندگی آدم‌ها در نزد حق تعالی تشبیه می‌سازد. از نگاه این صاحبدل، اگر کسی دو روز به درگاه پادشاه بیاید، روز سوم دیگر شاه از سر لطف به او نگاه می‌کند، منظور این است که شاه بالاخره بعد از 3 روز این گونه نیست که او را ناراضی از دربار براند. برای این حرفش هم دلیل می‌آورد کسانی که پرستندگان مخلص خدا هستند، هر چه بیشتر او را بپرستند و به فرمان او گوش بسپارند، از درگاه حق تعالی ناامید بر نمی‌گردند. این صاحبدل برای تحکیم حرف‌هایش می‌گوید که بزرگی و سروری آدم‌ها به فرمانبرداری است، کسی که فرمانبرداری نمی‌کند، ناامید می‌شود. اگر بخواهیم وجهی دیگر را که به چاپلوسی و ریاکاری مرتبط می‌شود در این حکایت بازیابیم، در حقیقت با واقعیت خود حکایت کمی فاصله دارد. در متن حکایت اشاره‌ای به چاپلوسی کردن نمی‌شود، سعدی می‌خواهد به صورتی این موضوع را هم مطرح کند که آدم‌ها برای خدمتی که می‌کنند و راستی‌ای که از آنها دیده می‌شود ارج و قرب می‌بینند، حال می‌خواهد این وضعیت در دربار باشد یا در درگاه. ورزش3...